مارمولک    ( LIZARD )

مارمولک نام عمومی گروه بسیار بزرگی از خزندگان است که شامل چندین هزار گونه می باشند .  مارمولک ‌ها در سرتاسر کره زمین به جز قطب جنوب پراکنده شده اند . آنها در مناطق مختلف زمین  از قبیل کوهستانها ، دشتها و مناطق شهری زندگی می کنند . مارمولک ها تمایل زیادی به استراحت در زیر آفتاب دارند و معمولا رنگ پوست آنها در آفتاب تیره تر می شود ، جانور شناسان علت آن را جذب  گرمای خورشید توسط پوست مارمولک می دانند . مارمولک ها از حشرات موذی و بند پایان تغذیه می کنند . آنها جانوران آرام و بی آزاری هستند که به خاطر ظاهر چندش آورشان ، اکثر افراد از آنها گریزانند .

بیشتر مارمولک ها حشره خوارهستند و بسته به اندازه و جثه شان از بند پایان و گاهی جوندگان تغذیه می کنند . بعضی از مارمولک ها روی دیوار خانه ها دیده می شوند ( جکو یا مارمولک خانگی ) که آنها به قصد شکار بند پایانی از قبیل عنکبوت ها ، رتیل ها و حشراتی که دور نور لامپ ها جمع شده اند ، به آنجا می آیند . مارمولک ها به مانند سایر خزندگان موجوداتی خونسرد هستند ؛ این بدان معنی است که دمای بدن آنها تابع درجه حرارت محیط بوده و با هر تغییری در درجه حرارت محیط اطراف ، تغییر می کند لذا در درجه حرارت های پایین به ویژه در پاییز و زمستان به خواب زمستانی و در روزهای گرم تابستان به خواب تابستانی فرو می روند .

ساختار مورفولوژیکی مارمولک ها

مارمولک‌ها چهار اندام حرکتی ، گوش‌های خارجی و یک دم دارند . مارمولک‌ ها دید پیشرفته ‌ای داشته و قادرند رنگ‌ ها را ببینند . همچنین مارمولک‌ ها دارای حس بویایی بسیار قدرتمندی نیز هستند .  مارمولك ها در دنیا از اندازه کوچک  ( مارمولک های خانگی یا جکو )  تا حدود ۵/۳ متر ( اژدهای كومودو یکی از انواع بزمجه ها ) دیده  می شوند و نباید مارمولك هایی مانند اژدهای كومودو را كه دارای اندازه درشتی هستند با تمساح و كروكودیل اشتباه گرفت .  پوست بدن مارمولک‌ ها مانند بسیاری خزندگان دیگر دارای فلس است . اکثر مارمولک‌ها قادر به بازسازی دم یا پاهای از دست رفته خود هستند .

چرخه زندگی مارمولک

فصل جفت گیری مارمولک ها با چرخه روشنایی روز ، دما ( که رایج ترین آنهاست ) ، بارندگی و در دسترس بودن مواد غذایی  تعیین می شود . نوسان مربوطه را می توان در مارمولک  نر و اندازه بیضه ها مشاهده کرد . مارمولک های نر هم ممکن است دچار تغییرات رفتاری در طول فصول تولید مثل شده و خشن تر شوند و بیشتر به دفاع از قلمرو خود بپردازند . زمان بلوغ جنسی در مارمولک های کوچک بین 1 تا 2 سال و در مارمولک های بزرگ بین 3 تا 4 سال است . تعیین جنسیت معمولا وابسته به دما می باشد . چند گونه از مارمولک ها مثل جکوی پلنگی به گونه ای هستند که جنسیت شان به واسطه دما تعیین می شود یعنی جنسیت جنین در حال رشد با توجه به دمایی که در زمان جوجه کشی تخم در آن دما قرار داشته است  ، تعیین می شود .

مارمولک ها روش های تولید مثل گوناگونی دارندکه  شامل :

تخم گذار :  بیشتر مارمولک ها این گونه اند

تخم گذار درونی : در این گونه ،  تخم ها تا زمان تولد درون بدن مادر باقی می مانند . همه بزمجه ها ، ایگوآنایان ، اژدهای آبی ، همه جکوها و بیشتر آفتاب پرستها از این دسته  اند

بچه زا :  بچه زنده را حمل می کنند و دارای نوعی جفت از اتصال گردش خونی هستند . سقنقورهای زبان آبی ،  سقنقور دم‌کوتاه ،  سقنقور با دم قابض و آفتاب پرست جکسون از این نوع هستند

بکرزایی :  تولید مثل غیر جنسی که در مارمولک هایی مانند مارمولک های دم شلاقی یافت می شود .  این نوع از تولید مثل فقط شامل جنس ماده می شود . اگرچه این نوع  مارمولک به صورت غیرجنسی تولید مثل می کند اما هنوز تمایلات جنسی از خود نشان می دهند

روش های فرار مارمولک از خطر

مارمولك ها نیز در زمان احساس خطر روش های متفاوتی را اعمال می كنند كه عبارت است از:

• برخی مارمولك ها بلافاصله پس از احساس خطر به سرعت فرار می كنند مانند اسكینك ها. این مارمولك ها خیلی از لانه خود دور نمی شوند .
• برخی مارمولك ها مانند سوسمارهای خاردم از دم خاردار خود برای دفاع از جان شان و دور كردن حیوان مهاجم استفاده می كنند به نحوی كه بلافاصله داخل سوراخ خود فرار كرده و با حركت دادن دم تیغ دارشان و ایجاد ضربات محكم ، جانور شكارچی و یا حتی انسان را از خود دور می كنند و برخی مارمولك ها مانند بزمجه ها علاوه بر وارد كردن ضربات قوی توسط دم ، گازهای محكمی نیز می گیرند .
• مكانیسم دیگری كه در اكثر مارمولك ها دیده می شود قطع شدن دم به صورت ارادی است . دم برخی از مارمولك ها در زمان ایجاد تماس توسط دشمن ، به طور ارادی و با عمل انقباض ماهیچه ها ، كنده می شود و دم كنده شده به علت باقی ماندن خاصیت عصبی- عضلانی ،  به طور موقت شروع به جنبیدن كرده و حواس جانور شكارچی را به خود جلب می كند و در این حین خود حیوان فرصت فرار می یابد .

انواع مارمولک

• کوچکترین مارمولک دنیا را جکو یا مارمولک خانگی می دانند که  جزء گروه سوسمارها از خزندگان می باشد . مارمولک های خانگی  در فلات ایران به تعداد زیادی پراکنده شده  اند . آنها بدنی نرم و لطیف دارند و در خانه های مسکونی در نقاط مختلف پراکنده شده اند . بر اساس باورهای عوام ، مارمولک های خانگی سمی هستند و در دم خود سیانور دارند ، اما این مسأله کاملا توسط  جانور شناسان و متخصصین مردود اعلام شده است .
• نوعی دیگر از مارمولک ها را که رنگ آنها سبز است و در بوته زار ها  زندگی می کنند ، مارمولک سبز می نامند . آنها  عادت دارند زیر تخته سنگها  خود را مخفی کنند و دوست دارند زیر آفتاب داغ  دراز بکشند تا بدنشان گرم شود . مارمولک سبز از حشره هایی که  به او نزدیک می شوند تغذیه می کند .
• نوعی دیگر از مارمولک به نام آگامای معمولی به صورت گروه های دسته جمعی بیش از ۲۰ یا ۲۵ عضو ، لابلای علف ها زندگی می کنند و دنبال شکار حشره ها مانند ملخ می گردند .
• مارمولک دیگری به نام گکو  در مناطق بیابانی دیده می شود و روی شن های داغ و نرم بیابان حرکت می کند . مهمترین مشخصه بدنی گکو ها داشتن پنجه های  پرده دار است  که از دو لحاظ  به آنها  کمک می کند ، یکی مانع از فرو رفتن آنها در شن های نرم بیابانی می شود و دیگر اینکه با کمک پنجه ها سوراخی درون شن های بیابانی حفر می کند .
• نوع دیگر مارمولک ، سوسماری به نام هیولای جیلا یا تنها بزمچه  سمی در دنیا است که  در بیابانهای آمریکای شمالی و مخصوصا در مکزیک زیاد یافت می شود ، پوست بدنش به رنگ روشن ، درخشان و رنگین و معمولا قرمز یا سیاه مانند پارچه مهره دوزی شده و دارای خال هایی به رنگ نارنجی یا صورتی یا قرمز است . جیلا نوعی چربی در دم خود ذخیره می کند و با این کار ، دم آن معمولا کلفت می گردد و از چربی در انتهای دم ، بعد ها استفاده می کند . اگر انگشت را گاز بگیرد به محل گزیدگی به شدت می چسبد و آویزان می ماند و سم ترشح می کند . طول بدن جیلا حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر گزارش شده است .
• معروف ترین مارمولک دنیا که در آمریکا یافت می شود ، آفتاب پرست نامیده می شود و از مهمترین خصوصیت بدنی آن این است که توانایی تغییر دادن رنگ پوست خود را دارد و چندین بار می تواند تغییر رنگ دهد و قادر است به این طریق خود را با محیط اطرافش هم رنگ نموده و خود را از دشمنان پنهان کرده و راحت تر بتواند حشره ها را به دام بیاندازد . او زبانی بلند و چابکی دارد و به کمک زبان خود حشرات را شکار می کند .

فواید اکولوژیکی  مارمولک

مارمولک های خانگی علاوه بر اینکه سمی نمی باشند بلکه سود آور نیز هستند چرا که آنها حشرات موذی و بند پایان و حتی تخم آنها را نیز صید کرده و به تغذیه خود می رسانند . بنابراین یکی از فاکتورهای طبیعی کنترل بیولوژیک حشرات بوده و با این کار به بهداشت اماکن مسکونی کمک شایانی می کنند . مارمولك ها با كنترل جمعیت حشرات ، بشر را در جهت برداشت محصول بیشتر و سالم تر از زمین یاری می كنند . نیز طی مطالعات به عمل آمده توسط مهندسین ژنتیك و متخصصین بیوتكنولوژی بر روی ژن ها و ساختار دم مارمولك ها ، احتمال این می رود كه بتوان این خاصیت را ( رشد مجدد یك عضو مانند دم در مارمولك ها ) در مورد انسان هم اعمال كرد ، بدین نحو كه فردی كه عضوی از بدنش مانند دست یا پا بر اثر یك سانحه قطع شده است بتواند دوباره آن را به دست آورد .

مبارزه با مارمولک

برای مبارزه بامارمولک ها  روش های مختلفی وجود دارد از جمله :

• نصب توری روی درب ها و پنجره ها
• مبارزه با حشراتی که می توانند منبع تغذیه برای مارمولک ها باشند مانند پشه ها
• استفاده از حشره کش ها
• استفاده از طعمه های سمی و …

اما کارآمد ترین روش استفاده از دستگاههای تخصصی دفع کننده ایران پراتیکس می باشد . این دستگاه ها بدون صدمه به انسان و محیط زیست ، باعث دفع دائمی این جانوران می گردد .