مار ( snake )
مار جانوری خزنده از راسته پولک داران است با بدنی دراز و بدون پا که بدنش از پولک پوشیده شده است . مارها به شدت گوشت خوار هستند و با توجه به اندازه و ابعاد، یک مار عادی ممکن است انواع کرم ، حشرات ، انواع موش ، انواغ تخم مرغ سایر حیوانات ، قورباغه ، حلزون و … را به عنوان غذا برای خود انتخاب کند اما مارهایی که جثه بزرگتری دارند ممکن حیواناتی در ابعاد خود را نیز ببلعند . برخی مارها شکار خود را با نیش زدن می کشند و بعد می خورند ، برخی دیگر با چنبره زدن به دور طعمه ، برای خوردن آماده اش می کنند و بقیه مارها شکار خود را زنده و درسته می خورند . پس از خوردن ، مارها می خوابند تا فرایند گوارش روی دهد . مارها بسیار سریع حرکت می کنند و شناگران قابلی هستند . بخشی از بدن مار که با زمین تماس دارد به شدت به لرزش حساس است و در نتیجه حضور جانوران اطرافش را به سرعت تشخیص می دهد . این موجودات به جز در قطب جنوب تقریبا در سایر قسمت های دنیا وجود دارند . اغلب مارها روی زمین یا زیر آن زندگی می کنند اما برخی از انواع آنها هم وجود دارند که آب را محل زندگی خود انتخاب می کنند . تمام مارهای آب های شور ، سمی هستند . بیشتر مارها زهر ندارند آن دسته ای که زهرآگین هستند هم در درجه نخست ، از آن برای شکار و کشتن طعمهٔ خود استفاده می کنند تا برای دفاع شخصی . برخی مارهای زهرآگین می توانند باعث زخم شدید در انسان حتی مرگ شوند . مارهای بی زهر شکار خود را می توانند زنده بخورند یا آن را نخست با پیچیدن به دور طعمه و فشردن می کشند سپس می‌خورند .
رفتار دوستی و خو گرفتن در مارها مشاهده نمي شود و دليلش هم به مغز كوچك و عدم توانايی در درك و پردازش اينگونه احساسات و مفاهيم برمي گردد . اگر احساس ترس و خطر کنند ، حمله صورت مي گيرد ولی فراوان هستند افرادی كه كشنده ترين مارها را به راحتی در دست مي گيرند و دلیل آن هم به عدم ترس و نوسانات فشار خون این افراد برمي گردد و لذا مار احساس راحتی مي كند و ترسی بروز نمی دهد .
سم مار
سم مار مایعی است روغنی شکل و بر حسب نوع مار به رنگ سفید تا زرد پررنگ ، شفاف یا کدر و اندکی اسیدی می باشد . سم مار مخلوطی است از مواد پیچیده پروتئینی با خواص سمی و آنزیمی و مواد غیر پروتئینی از قبیل انواع لیپید ها ، کربوهیدرات ها ، نمک های مختلف فلزی و شبه فلزی ، ریبوفلاوین و آب . سم ماده ای است سرشار از آنزیم . بیشتر ترکیب سم را مواد پروتئینی تشکیل می دهند که برخی از آنها روی دستگاه عصبی تاثیر می گذارند و بعضی دیگر موجب تخریب تار های ماهیچه ای می شوند . همچنین در سم چند نوع مار گالاکتوز و گلوکز تشخیص داده شده است .
مار گزیدگی
مارها در حالت عادی انسان را نیش نمی زنند مگر آن که زخمی و یا ترسیده باشند . گزیدگی یک مار بدون زهر معمولا بی خطر است چون دندانهای مار برای پاره کردن یا ایجاد زخم طراحی نشده اند ، با این حال احتمال عفونت یا آسیب به بافت و صدمه وجود دارد اما نیش زدن مارهای زهری بسیار می تواند خطر ناک باشد و حتی به مرگ انسان منجر گردد .
در کل زهر برای مار مانند سایر مایعات بزاقی مار ، به عنوان کمکی در هضم غذا و شکستن ترکیبات آن است بنابراین حتی گزیدگی مارهای غیر سمی هم می تواند در محل زخم ، ایجاد آسیب کند . بر حسب گونه مار، علایم و نشانه های بالینی مارگزیدگی متفاوت است . حجم مار، سن مار، مقدار تزریق سم ، قدرت کشندگی سم ، محل تزریق سم در بدن و فاکتورهای متفاوت دیگر در بروز تظاهرات بالینی مارگزیدگی مؤثرند . با توجه به این عوامل بسیاری از افرادی که توسط مارهای سمی گزیده می شوند دچار مسمومیت خفیف شده و تظاهرات بالینی قابل توجهی از خود نشان نمی دهند . البته بسیاری از تظاهرات بالینی مارگزیدگی ارتباطی به آثار اختصاصی سم تزریق شده توسط مار ندارد ، به طوری که تهاجم مار و فروشدن دندانها در بدن ، باعث ترس و وحشت فرد مارگزیده خواهد شد و علاوه بر آن انجام بعضی از اقدامات و کمکهای اولیه ممکن است باعث تپش قلب ، لرزش ، برافروختگی ، تعریق ، احساس سنگینی ، درد قفسه سینه ، نفس زدن ، گیجی ، غش ، گرفتگی و بی حسی دست و پا شود یا به عنوان مثال بستن محکم عضو مورد گزش توسط بند و غیره میتواند باعث تورم و تغییر رنگ عضو شود . مصرف بعضی داروهای سنتی نیز میتواند باعث تهوع و استفراغ شود .
لازم به ذکر است که معمولا مارهای غیر سمی سهم بیشتری در به وجود آوردن حوادث مارگزیدگی دارند . گزش های خطرناک مارگزیدگی در ایران بیشتر مربوط به گروه افعی ها و به خصوص گزش گرزه مار یا افعی است که غالبا در چراگاهها و مناطق کشاورزی اتفاق میافتد .
به طور کلی آثار مسمومیت با سم مار شامل :
تقسیم بندی مارها
مارها را بر اساس فاکتورهای مختلفی تقسیم بندی می نمایند :
مارهای چمباتمه زن : مارهای چمباتمه زن بزرگترین مارهای دنیا هستند و شامل پیتون ها و بوآ ها می باشند . آنها غیر سمی هستند و حیوانات دیگر را با فشار دادن و له کردن از پا در می آورند . آنها دور شکار خود می پیچند و به تدریج حلقه را تنگ تر می کنند تا حیوان خفه شود . آنها نیز مانند مارهای دیگر قادر به جویدن نیستند و شکار خود رابه یکباره می بلعند
مارهای زهری : یک مار زهری سم خود را از طریق نیش هایش که یا توخالی هستند و یا شیار دارند ، تزریق می کند . وقتی که زهر تزریق شد مار به انتظار می نشیند تا قربانیش قبل از بلعیده شدن بمیرد مانند کبری و افعی
انواع مار بر اساس سم
مارها سمی به دو گروه تقسیم می شوند
انواع مار از لحاظ محل زندگی
مارها را از نظر محل زندگی به دو دسته تقسیم می شوند :
مارهای زمینی اغلب در بیابان ها ، دشت ها ، کوهستان ها و لای بوته ها ، زیر تخته سنگ ها و داخل حفره ها و یا روی درخت ها و گاهی در باتلاق ها یا در آب رودخانه ها زندگی می کنند . مارها اغلب جاهای آرام و ساکت را برای زندگی دوست دارند .
تشخیص ظاهری مار سمی از غیر سمی
مار های سمی دارای سری مثلثی ، مردمک چشم عمودی ، دمی کوتاه و کلفت هستند ولی مارهای غیر سمی دارای سری گرد یا بیضی شکل ، مردمک چشم گرد و از قطر میانی بدن تا انتهای نوک دم باریک می شود و طرز حرکت شان مستقیم و مارپیچ است . حرکت مارهای سمی بطئی است در حالی که مارهای نیمه سمی مانند مارهای غیر سمی غالباً سریع و چابک هستند . مار های سمی کبرا و کفچه مار ایران کلیه مشخصات یک مار غیر سمی را دارا می باشند و فقط در حالت دفاعی مشخصه یک مار سمی را بخود می گیرند . مار های نیمه سمی کلیه مشخصات مار غیر سمی را دارا می باشند و تنها فرق آنها با مار غیر سمی دم متوسط آنها می باشد که کمی کوتاهتر از غیر سمی و کمی بلند تر از مار های سمی می باشد . (مثل یله مار و طلحه مار)
تفاوت گزش مار سمی و غیر سمی
ساختمان مورفولوژیکی مار
در اندام مارها سه ناحیه وجود دارد ( سر ، شکم و دم ) فاصله بین انتهاى سر و قلب را گردن مى نامند . بیشتر مارها جمجمه ای با مفاصل زیاد دارند که این امر به آنها امکان می دهد طعمه های بزرگتر از سرشان را بتوانند ببلعند . اعضای جفت در مار ماننند کلیه ها ، به جای اینکه در دو سوی بدن باشند ، یکی پس از دیگری قرار گرفته اند . مارها پلک ندارند بلکه چشمان آنها با پولک هایی شفاف پوشیده شده است . پوست مار از پولک پوشیده شده و بر خلاف تصور مردم که فکر می کنند مارها پوستی لزج دارند ، باید گفت مار پوستی نرم با بافتی خشک دارد . دستگاه عصبی مارها از یک مغز کوچک و نخاع شوکی بزرگ تشکیل می شود . آنها گوش خارجی ندارند و انتهای قدامی زبان آنها دو شاخه است و داخل کیسه ای در دهان قرار دارد . ستون مهره های مار بین 200 تا 400 مهره دارد که به هر مهره ، دو دنده وصل است . مهره های دم نسبتا کم هستند و دنده ای به آنها وصل نیست . مار از جمله جانورانی است که دندان هایش به طور پیوسته جایگزین می شود . زبان دو شاخه در مار ، هم مسئول دریافت حس بویایی در مار می باشد و هم حس چشایی . مارها با حرکت دادن پیوسته زبان خود ، محیط و مواد اطراف را بررسی می کنند تا متوجه شکار و نیز خطرات پیرامون خود باشند . مارها با بو کشیدن شکار خود را پیدا می کنند . آنها پیوسته زبان خود را حرکت می دهند تا از ذرات موجود در هوا ، آب و خاک نمونه برداری کند و مواد شیمیایی موجود در آنها را تجزیه و تحلیل کند تا تشخیص دهد که آیا شکار یا مزاحمی در محیط پیرامون قرار دارد یا خیر . توان بینایی در میان مارها بسیار متفاوت است برخی مارها تنها می‌توانند روشنایی را از تاریکی تشخیص دهند در حالی که برخی دیگر بینایی خوبی دارند . دم مارها معمولا مدور و گرد است مگر در مارهاى دریایى که داراى دمى مسطح و پهن هستند .
تولید مثل مارها
بسیاری از مارها زنده زا هستند و بسیاری تخم می گذارند . مار هایی که در مناطق سرد زمین زندگی می کنند ، در اواخر بهار و اوایل تابستان ، جفت گیری می کنند اما مارهای مناطق گرمسیر در تمام طول سال قادر به جفت گیری می باشند . در زمان جفت گیری نرها رفتار تهاجمی پیدا می کنند . آنها با هم می جنگند تا توجه ماده ها را به خود جلب کنند . تخم مارها بسیار سفت می باشد و حالت چرم مانند دارد به گونه ای که در برخی موارد نوزادان بدون کمک مادر نمی توانند از تخم بیرون بیایند .
پوست اندازی در مارها
فرایند از دست دادن پولک ها در مار را پوست اندازی می گویند که این امر چندین بار در زندگی یک مار روی می دهد . مار پیش از پوست اندازی از خوردن غذا پرهیز می کند و به جای امنی و خلوتی می رود . درست قبل از پوست اندازی مار خشک و کدر می شود و و چشمهایش به رنگ آبی کدر در می آید . سطح درونی پوست کهنه ، مایع می شود و به همین علت پوست کهنه از پوست نو که در زیر آن است جدا می شود . پوست کهنه در اطراف دهان می شکند و مار با مالیدن خود بر روی سطوح زبر ، بیرون می آید . اغلب پوست کهنه مانند یک جوراب پشت و رو شده ، رو به پشت و از سر تا دم کنده می شود . پوست اندازی سبب می شود انگلها از بدن مار جدا شوند و نشاط و سلامتی مار حفظ گردد .
خواب زمستانی مار
مارها اگر در مناطقی باشند که زمستانها سردتر از توان تحملشان باشد ، به حالت غیر فعال در می آیند ، در واقع مانند سایر جانوران به خواب نمی روند بلکه تنها غیر فعال می شوند . در این حال یا حفره ای در زمین حفر می کنند یا زیر سنگ و یا درون تنه یک درخت پنهان می شوند .
زهر مار به علت اثرات دارویی و فیزیولوژیک می تواند بر سلول ها ، بافت ها و اندام های مختلف اثر بگذارد بنابراین قابلیت آن را دارد که در صنعت دارو سازی به کار گرفته شود . مثال خوبی در این مورد ، داروی ” کاپتو پریل ” است که در درمان فشار خون و بیماری های قلبی استفاده می شود که به خوبی معرف استفاده از زهر مار در صنعت داروسازی است . زهر مار به دلیل داشتن ترکیبات پیچیده مانند پروتئین و پپتید های مختلف ، مواد معدنی گوناگون و مواد غیر معدنی خاص ، خاصیت هیدرولیز دارد که از این خاصیت می توان در درمان بیماری هایی همچون سرطان استفاده کرد .
مار گزیدگی و علائم آن
مارها در حالت عادی انسان را نیش نمی زنند مگر آن که زخمی و یا ترسیده باشند . گزیدگی یک مار بدون زهر معمولا بی خطر است چون دندانهای مار برای پاره کردن یا ایجاد زخم طراحی نشده اند ، با این حال احتمال عفونت یا آسیب به بافت و صدمه وجود دارد اما نیش زدن مارهای زهری بسیار می تواند خطر ناک باشد و حتی به مرگ انسان منجر گردد .
در کل زهر برای مار مانند سایر مایعات بزاقی مار ، به عنوان کمکی در هضم غذا و شکستن ترکیبات آن است بنابراین حتی گزیدگی مارهای غیر سمی هم می تواند در محل زخم ، ایجاد آسیب کند .
علائم مارگزیدگی به نوع مار بستگی دارد اما به طور کلی شامل خونریزی ناشی از زخم ، تاری دید ، سوزش پوست ، تشنج ، اسهال ، سرگیجه ، تعریق ، غش ، تب ، تشنگی ، تهوع و استفراغ ، بی حسی و سوزن سوزن شدن پوست ، درد شدید ، تورم و افزایش سرعت نبض می باشد .
اقدامات درمانی در مار گزیدگی
بهترین درمان استفاده از پاد زهری است که از زهر همان مار گرفته شده باشد . در عین حال هنگام برخورد با فرد مار گزیده و قبل از رسیدن نیروهای امداد ، اقدامات زیر را انجام دهید :
فواید مار
زهر مار به علت اثرات دارویی و فیزیولوژیک می تواند بر سلول ها ، بافت ها و اندام های مختلف اثر بگذارد بنابراین قابلیت آن را دارد که در صنعت دارو سازی به کار گرفته شود . مثال خوبی در این مورد ، داروی ” کاپتو پریل ” است که در درمان فشار خون و بیماری های قلبی استفاده می شود که به خوبی معرف استفاده از زهر مار در صنعت داروسازی است . زهر مار به دلیل داشتن ترکیبات پیچیده مانند پروتئین و پپتید های مختلف ، مواد معدنی گوناگون و مواد غیر معدنی خاص ، خاصیت هیدرولیز دارد که از این خاصیت می توان در درمان بیماری هایی همچون سرطان استفاده کرد .
نحوه محافظت از خود در برابر مارها
راه های مبارزه با مار
اما هیچکدام از این روش ها قطعی و کارآمد نبوده در ضمن ممکن است باعث صدمه به سلامتی انسان و حیوانات اهلی و محیط زیست گردند . بهترین و مقرون به صرفه ترین و قطعی ترین روش مبارزه با مار ، استفاده از دستگاه های دفع کننده تخصصی دفع مار شرکت ایران پراتیکس می باشد .
